En iyisi, Türkiye topraklarının yetiştirdiği erdem ve vakar sahibi üstatlarından Yunus Emre’nin “(…) Söz ola kese savaşı söz ola bitire başı/Söz ola ağılı aşı bal ile yağ ede bir söz (…)”, sözü ile başlayalım.
Bu dizelerden de anlıyoruz ki, insan yaşamının en kilit nokta-i nazarı söylenen sözlerdedir. İnsanlar, duygu ve düşüncelerini ancak konuşarak ifade edebilirler ki, buna beyan[1] diyoruz.
Ki, sözün önemi, yüce Kuran’da da “…İnsanlara indirdiklerimizi kendilerine açıklaman için ve (ola ki üzerinde) düşünürler diye sana da uyarıcı kitabı indirdik (Nahl:44).” biçiminde ifade edilir.
Demek oluyor ki, söz insan ömrünün belkemiğini oluşturan, gelişigüzel söylenmemesi gereken bir mefhum. Öyleyse, insan diline sahip olmalı, kendine zarar getirecek sözlerden kaçınmalı diyebiliriz. Pekiyi de insan söz söylemeden önce ne yapmalıdır?
Büyük filozof Sokrates, bize bu konuda müthiş bir ders verir:
Söylenceye göre, bir gün tanıdık biri büyük filozofa rastlar ve “Arkadaşınla ilgili ne duyduğumu biliyor musun?” der. Bunun üzerine, “Biraz bekle”, diye ünler Sokrates; bir şey söylemeden evvel önce seni küçük bir testten geçireyim:
- Bana birazdan söyleyeceğin şeyin ‘gerçek’ olduğundan tam olarak emin misin? ‘Hayır’ dedi adam.
Sokrates tamam dedi ve sordu “…arkadaşım hakkında söyleyeceğin şey iyi bir şey midir?” Adam, “…tam aksi…” dedi.
Sokrates devam etti ve “arkadaşım hakkındaki şey işime yarayacak mı?” dedi. Adam, yine hayır diye yanıtladı. Buna binaen Sokrates adama şöyle dedi: “madem söyleyeceklerin gerçek değildi, üstüne faydalı değildi ve dahi iyi şeyler de değildi, o vakit niye söyleyesin ki?”[2]
Sanırım söz kavramını ve önemini bu anlatıdan daha güzel anlatabilecek söz olamaz.
Neyse, biz kelama devam edelim…
Ülkemiz topraklarının başat figürlerinden Mevlana yıllardan beri söylenegelen sözlerinin arasında bu konuda da şöyle kelam etmiş:
“Sen anılması güzel olan söz ol. Çünkü insan, kendisi hakkında söylenilen güzel sözlerden ibarettir.”
“İnsanların en hayırlısı, insanlara yararı olandır. Sözün en hayırlısı, az ve anlaşılır olanıdır.”
“Ne tükenmez hazinesin ey dil! Ne devasız bir dert!”
“Her dil, gönlün perdesidir. Perde kımıldadı mı, sırlara ulaşılır.”
Yazıya kelamını girizgâh yaptığımız söz üstadı Yunus, söz üzerine daha neler dillendirmiş:
“Az söz erin yüküdür, çok söz hayvan yüküdür.”
“İlim ilim bilmektir, ilim kendin bilmektir, sen kendini bilmezsen, bu nice okumaktır.”
“Çok mal haramsız, çok söz yalansız olmaz.”
“Cümleler doğrudur sen doğru isen, doğruluk bulunmaz sen eğri isen.”
Söz söylemek üzerine bütün anlatacakların bunlar mıdır diye sorulursa, cevabımız hayırdır.
“İki şey aklın eksikliğini gösterir. Konuşulacak yerde susmak, susulacak yerde konuşmak” (Sadi Şirazi)
“Konuşma, insanın aklını kullanma sanatıdır.” (Platon)
“Çok bilenler konuşmaz, çok konuşanlar bilmez.” (Lao Tzu)
“Eski zaman insanları, söylediklerini yapamamaktan utandıkları için fazla konuşmaktan kaçınırlar.” (Konfüçyus)
“Her bildiğini söyleme, her söylediğini bil.” (Marcus Aurelius Claudius)
“Güzel konuşmanın sırrı, lüzumsuz sözleri terk etmektir.” Hz. Ebubekir
“Çok konuştukça, düşünce ölür.” (Halil Cibran)
“İnsan ne söylediğini bilmeli; fakat her bildiğini söylememelidir.” Namık Kemal
“Dünyada kendi hakkında konuşulmaktan daha kötü bir şey vardır; kendi hakkında konuşulmamak.” (Oscar Wilde)
“Konuşmadan önce düşün, hareket etmeden önce ölç.” William Shakespeare
“Çok bilmeli, az konuşmalı, her soruya cevap vermemelidir.” Martin Luther King
“İnsan konuşacağı şeyden kırk kat fazlasını bilmiyorsa, konuşmamalıdır.” Dale Carnegie
“Konuşma insanın aklını diliyle kullanma sanatıdır, konuşma aklın fihristidir.” Lucius Annaeus Seneca
“Söz ok gibidir, senden çıktı mı artık sen ona değil; o sana hâkim olur.” İmam-ı Şafii
“Konuşurken bazıları için kalbi ağzında derler, ben tercih ederim ki dimağ, dilinde olsun.” Cenap Şehabettin
“Söz ilaç gibidir, gereği kadar sarf edilirse fayda verir, gerektiğinden fazlası ise zarara sebep olur.” Amr bin As
“Eğer çok konuşmak faydalı olsaydı, Allah iki ağız, bir kulak verirdi. Onun için, çok dinleyip az konuşmak gerek.” Şems-i Tebriz-i
“Bu günler belki gelirim sana. Konuşmak için değil, sadece yüzüne bakmak için. Belki yüzünde bulurum aradığımı. Bütün gördüğüm yüzler lakayt, hissiz. Senin yüzün nasıl?” Nazım Hikmet
“Konuşmak susmanın kokusudur. Ya sus-git ya konuş-gel. Ortalarda kalma. Yalan korkaklığın tortusudur. Dürüst kaba ol, eğreti saygılı olma.” Özdemir Asaf
“Sözlerinin amellerinden sayıldığını bilen kimse, az konuşur ve ancak kendisini ilgilendiren şeyleri söyler.” Hz. Ali
“Eğer bir gün benim sözlerim bilimle ters düşerse bilimi seçin.” (Mustafa Kemal Atatürk)
Demek ki, söz söylemek kolay iş değil.
Eğip bükmek sözü incitir. Doğru söylenmesi gerekir. Çok laf söylenmesi, sözün doğruluğunu bulandırır.
Ağızdan çıkan lafın karşıdakini hedef almaması, karşıdakini kırmaması lazım gelir.
Söz öz olmalıdır, fayda getirmelidir.
Sözü, dinleyen herkes anlayabilmelidir.
Akıcı olmalıdır söz.
Söz güzel de olmalıdır.
Söyleyeceklerimizi, güzeller güzeli Rehberimin elçisinin kelamı ile sürdürelim.
“Yarım hurma vermek suretiyle de olsa cehennemden korunun. Bunu da bulamayan (hiç olmazsa) güzel bir sözle cehennemden korunsun!” (Muhammed Aleyhissalatu Vesselam)
“Özür dilemek zorunda kalacağın bir sözü söyleme!”
“Ey iman edenler! Allah’tan korkun ve doğru söz söyleyin ki Allah amellerinizi salih hâle getirsin ve günahlarınızı bağışlasın.”
Ve sözümüz Rehberimin öğüdü ile hitam bulsun.
“İnsan hiçbir söz söylemez ki yanında onu gözetleyen, yazmaya hazır bir melek bulunmasın.” (Kâf:18)
[1] “B-y-n”, açık seçik olmak ve açıklamak anlamına gelir. Mastarı “beyân” ve “tibyân”dır. Bu minvaldeki sureler: Yusuf, Yunus, Hûd, A’râf, Enbiya, Ahkâf, Kasas, Maide, Neml, Şûrâ, Bakara ve Duha’dır.
[2] Buna, eğitim felsefesinde “Üçlü Filtre Testi” de denir.
ÖNEMLİ NOT:
Bu yazıda yer alan görüşler yazarına ait olup çalıştığı kurumu bağlamaz, yazarın çalıştığı kurum veya göreviyle ilişki kurulmak suretiyle kullanılamaz. Yazıdaki tüm hatalar, kusurlar, noksanlıklar ve eksiklikler yazarına aittir.
